درخت توس یا درخت غان
نام علمی: Betula pendula بِتولا پندولا
نام انگلیسی: birch
سرده‌ای از درختان برگریز و سخت‌چوب است که در خانواده توسکایان قرار دارد و خویشاوندی نزدیکی با سرده درختان راش/بلوط دارد. ارتفاع آن تا ۳۰ متر می رسد. عمر آن دراز و حدود ۱۰۰ سال است. این درخت بومی در قسمت های بالای نیم کره شمالی (اروپا ، آمریکای شمالی ) وجود دارد . در ایران این درخت بصورت خودرو در جنگل های چالوس می روید.
از چوب این درخت در صنایع مبلمان سازی و کابینت سازی، کفپوش و تخته سه لای مرغوب استفاده می شود.
چوب توس چیست؟
درخت توس به عنوان بازمانده‌ای از جنگل‌های خزری در انقراض است. از این رو چوب توس از دیگر چوب‌های وارداتی از مرز دریایی ایران به بندر انزلی بوده که جزئی از خانواده Betulaceae محسوب می‌شود و به صورت گونه‌ای پهن برگ و مقاوم در برابر سرما به چشم می‌خورد. چوب این درخت بافت ریزی داشته و نقش و الگو‌های کمی از خود نشان می‌دهد.
نفوذ‌پذیر بودن این چوب در برابر چسب و رنگ باعث شده برای افزایش زیبایی آن از روکش استفاده کنند یا آن را با مواد شیمیایی به رنگ دلخواه تغییر دهند.
درخت توس در روسیه
در اقلیم های مختلف، بعضی درختان دارای جایگاه فرهنگی و اعتقادی خاصی هستند. مثل انار، زیتون، سرو، چنار، خرما، بلوط و…
در روسیه، درخت «توس» (غان) یکی از این درختان است.
پوست درخت توس (beresta به زبان روسی) نرم و سفید و انعطاف پذیر است. برای همین از زمان های دور از آن برای نوشتن استفاده می کرده اند.
از پوست درخت توس که مانند چرم انعطاف پذیر است، برای ساختن وسایل زندگی مثل دمپایی و ظروف نگهداری مواد غذایی و… هم استفاده می شده است. امروزه این وسایل جنبه تزیینی و سوغاتی پیدا کرده اند و به شکل هنرمندانه ای جعبه و قوطی و کیف و حتی سماور از آن می سازند.
شیره درخت توس (birch syrup ) هم یکی دیگر از دلایل محبوبیت این درخت در میان روس هاست. در زمان محدود و مشخصی در بهار، سوراخی در تنه درخت ایجاد کرده و شیره روان و شیرین مزه درخت را جمع آوری می کنند. شیره تا چند روز قابل استفاده است و برای نگهداری بیشتر، آن را فریز یا پاستوریزه می کنند.
در بازار، آب میوه درخت توس هم به فروش می رسد.
از جنبه های اعتقادی درخت توس هم می توان به فستیوال «سمیک» (semik) اشاره کرد.
تا قبل از ورود مسیحیت به روسیه (حدود هزار سال پیش) اوایل ماه ژوئن، هفته ای به نام «هفته سبز» را جشن می گرفتند.
اسلاو ها اعتقاد دارند که «روسالکا» (rusalka ) یا پری های دریایی، شب ها از آب بیرون آمده و با زیبایی مسحور کننده شان، مردان را اغوا کرده و با خود با اعماق آب (دنیای مردگان – تور روسیه) می برند.
اسلاو های پاگان (بت پرست)، اعتقاد داشتند که در هفته سبز، «روسالکا» ها روی درختان توس و بید، به کمین مردان می نشینند. برای همین، زنان روستایی به درخت توس، نذری (مثل سیر و عود) و دعا می بستند تا روسالکا ها به مردانشان آسیب نزنند. دختران جوان هم شب زنده داری کرده و به رقص و پایکوبی مشغول می شدند.
شنا کردن در شب هم که در فرهنگ قدیمی اسلاو ها شگون نداشت، در این هفته به طور کلی ممنوع بوده.
علاوه بر این، در این هفته به مردگان احترام می گذاشتند و در بیرون و داخل منزل، درخت توس را با روبان و دانه های تسبیح تزیین می کردند و در آخر جشن، درخت را به آب می انداختند.
با ورود مسیحیت به روسیه، فستیوال «سمیک» هم مانند دیگر رسم و رسوم، با اعتقادات مسیحی آمیخته شد و امروزه این جشن به «هفته مقدس تثلیث» (خدا، پسر، روح القدس) تغییر ماهیت داده است.
لازم به توضیح است که درختان و بوته هایی مثل زالزالک، بلوط، بیدمشک و بید هم از جایگاه خاصی در فرهنگ اسلاو ها برخورداند.
روسها و توسها
افسانه اسلاوی درخت زندگی
درخت یکی از نمادهای قدیمی در فرهنگ و ادبیات روسیه است که گاه در کسوت درخت زندگی ظاهر می‌شود و گاه قداست می‌یابد و نیروهای جادویی پیدا می‌کند. طبق افسانه درخت زندگی، روسها به‌نوعی درخت را محور جهان می‌دانند و تعداد زیادی از درختان در جهان اسطوره‌ای و تمثیلی آنها راه دارد، مانند: بلوط، توس، صنوبر، بید مجنون، کاج، افرا، توسکا، فندق، سیب (نماد خرد و پختگی) و گلابی (نماد پاکی و پاکیزگی). اما از میان همه این درختان که نام بردیم، روسی‌ترین درخت، «توس» است. به‌سختی می‌توان نمادی مشهورتر از درخت توس پیدا کرد که هزاران‌هزار روس با شنیدن نامش یاد مادر وطن کنند. آنها چنان به این درخت علاقه دارند که حتی روز ۱۱ آوریل را به نام روز درخت توس نامگذاری کرده‌اند و جشن می‌گیرند. روز درخت توس در تقویم روسیه نشان از بهار و پیوند این درخت با بهار و زندگی دوباره دارد. پیش از پذیرش دین مسیح، این درخت نزد اقوام سلتی و اسکاندیناوی و بیشتر اقوام اروپایی محترم و مقدس بود و نماد گذر از زمستان به بهار و از مرگ به رستاخیز. حتی امروزه هم در روسیه کسانی که به سنتهای کهن پایبندند، در تابوت درگذشتگان‌شان دسته‌ای از شاخه‌های توس می‌گذارند.
باورها و افسانه‌های بسیار درباره درخت توس در فرهنگ عامیانه روسی وجود دارد و تقریبا هیچ قصه‌ای بدون آن کارش راه نمی‌افتد. ترانه‌ها و اشعار و تابلوهای نقاشی زیادی هم هستند که اگر توس نبود، پدید نمی‌آمدند. شاعران و نقاشان بنام روسیه در آثارشان از این نماد ملی استفاده کرده‌اند؛ شاعر تصویرپرداز و نازک‌خیال روس، «سرگی یسنین»، چندین شعر در وصفش سروده است.
روسها این درخت را نماد زندگی، نور و سلامتی می‌دانند. قدیمی‌ترها باور داشتند که اگر بچه را با ترکه توس کتک بزنند، زودتر سربه‌راه و عاقل می‌شود و گذاشتن شاخه‌ای از آن بالای بام خانه، منزل را از رعد‌وبرق در امان می‌دارد. ۱۱ آوریل (یعنی روز درخت توس) مردم راهی جنگل می‌شدند تا به صدای حرکت شیره در تنه درخت گوش کنند و ببینند خون در رگ گیاه به جوش آمده یا نه. هر خانواده برای خود شیره توس جمع می‌کرد و آن روز همگی آب حیات جنگل را می‌نوشیدند و سعی می‌کردند هر طور شده به بیماران از این نوشاک شفابخش بخورانند. معتقد بودند شیره درخت توس سموم بدن را دفع می‌کند و برای معده مفید است.
نام این درخت در زبان روسی «بیریوزا» است، به معنای درخشنده و رخشان. در فرهنگ کهن اسلاو دو نوع باور درباره توس وجود دارد. از یک سو این درخت نقش مامن و ماوایی در برابر نیروهای ناپاک و شر را بازی می‌کند. شاخه‌های آنرا به‌عنوان ابزاری آیینی برای تطهیر در حمام سنتی روسی به کار می‌برند و به سر و تن شخص می‌زنند تا پاک و پاکیزه شود، اما از سوی دیگر، می‌گویند در شاخه‌های درخت توس گریان جن‌وپری لانه دارد و خود درخت هم تجسم روح خویشاوندی مرده است. ضمنا جاروی جادوگران از شاخه‌های توس درست شده است. عشق جن‌وپری به لانه‌کردن در آن از آنجا می‌آید که روزگاری یک دریاپری طلوع خورشید را دید و افسون شد و به شکل درخت توس درآمد و از آن به بعد فقط سالی یکبار؛ آن هم ۵۰ روز پس از عید «فصح» می‌تواند با خواهرهایش حرف بزند.
تا نیمه دوم قرن نوزدهم باوری بود که می‌گفت توس نگهبان جنگل است و اگر بیش از نیازت از جنگل چیزی برداری به خشم می‌آید.
روسها پس از مسیحیت هم رابطه پرمهرشان را با این درخت حفظ کردند و در یکی از افسانه‌های مذهبی‌شان می‌گویند توس همان درختی بود که بر سر مریم مقدس و مسیح کودک سایه گسترد و از بلا دورشان کرد.
روز چهارشنبه هفتمین هفته پس از عید فصح، «سمیک» نام دارد که جشن آیینی روسی و ویژه خانمهاست. در این روز دختران و زنان به جنگل می‌روند و هر یک درخت توس جوان و ظریفی برای خود انتخاب می‌کنند. بعد سعی می‌کنند شاخه‌های دو درخت را به طرف هم خم کنند و گره بزنند. سپس در محل گره صلیبی می‌آویزند و با این کار پیمان خواهری می‌بندند. چیزی به یادگار به هم می‌دهند و از آن پس یکدیگر را خواهر صدا می‌کنند.
درخت محبوب روسها ۱۸۰ تا ۲۰۰ سال عمر می‌کند و ارتفاعش به ۲۰ متر و قطر تنه‌اش به ۶۵ سانتیمتر می‌رسد. نمی‌دانیم کهن‌ترین توس دنیا کجاست و آیا هنوز زنده است و از میان شاخ‌وبرگش، همان‌طور که افسانه‌ها گفته‌اند، پریان سبزگیسو سرک می‌کشند، یا نه.
منابع:
“چوب توس” | همه چیزی که باید بدانید!